หีนสฺส ปน กุสลสฺส วิปากํ หีนํ, มชฺฌิมสฺส มชฺฌิมํ, ปณีตสฺส ปณีตํฯ อธิปติโน เปตฺถ น สนฺติฯ กสฺมา? ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปาเทตพฺพโตฯ เสสํ สพฺพํ อฏฺฐสุ กุสเลสุ วุตฺตสทิสเมวฯ

อิทานิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ เอตานิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติ – ปฏิสนฺธิยํ, ภวงฺเค, จุติยํ, ตทารมฺมเณติฯ กถํ? มนุสฺเสสุ ตาว กามาวจรเทเวสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ทุเหตุกติเหตุกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติฯ ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺเต สฏฺฐิปิ อสีติปิ วสฺสานิ อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ อายุกาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติฯ

ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา ปจฺฉิมปฏิสนฺธิคฺคหเณ ปฐเมน โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ ตํ ปน เมตฺตาปุพฺพภาคจิตฺตสฺส วิปากํ โหติฯ เตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขฺยยฺยํ อายุฯ กาลวเสน ปน ปริณมติฯ มหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘โสมนสฺสสหคตโต อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํฯ เตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ มหชฺฌาสยา โหนฺติฯ ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ อุปฺปิลาวิโน น โหนฺติ, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทโย วิยา’ติ ฯ อฏฺฐกถายํ ปน – ‘อยํ เถรสฺส มโนรโถ,’‘นตฺถิ เอต’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ , ตสฺมา เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตี’ติ วุตฺตํฯ

วิปากุทฺธารกถา

อิทานิ วิปากุทฺธารกถาย มาติกา ฐเปตพฺพา – ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห – เอกาย กุสลเจตนาย โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺเถว ทฺวาทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปีติฯ โมรวาปิวาสี มหาทตฺตตฺเถโร ปนาห – เอกาย กุสลเจตนาย ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปีติฯ ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร อาห – เอกาย กุสลเจตนาย ทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว อเหตุกฏฺฐกนฺติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน สาเกตปญฺหํ นาม คณฺหิํสุฯ สาเกเต กิร อุปาสกา สาลายํ นิสีทิตฺวา ‘กิํ นุ โข เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต เอกา ปฏิสนฺธิ โหติ อุทาหุ นานา’ติ? ปญฺหํ นาม สมุฏฺฐาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อาภิธมฺมิกตฺเถเร อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิํสุฯ เถรา ‘ยถา เอกสฺมา อมฺพพีชา เอโกว องฺกุโร นิกฺขมติ, เอวํ เอกาว ปฏิสนฺธิ โหตี’ติ สญฺญาเปสุํฯ อเถกทิวสํ ‘กิํ นุ โข นานาเจตนาหิ กมฺเม อายูหิเต ปฏิสนฺธิโย นานา โหนฺติ อุทาหุ เอกา’ติ? ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา เถเร ปุจฺฉิํสุฯ เถรา ‘ยถา พหูสุ อมฺพพีเชสุ โรปิเตสุ พหู องฺกุรา นิกฺขมนฺติ, เอวํ พหุกาว ปฏิสนฺธิโย โหนฺตี’ติ สญฺญาเปสุํฯ

อปรมฺปิ อิมสฺมิํ ฐาเน อุสฺสทกิตฺตนํ นาม คหิตํฯ อิเมสญฺหิ สตฺตานํ โลโภปิ อุสฺสนฺโน โหติ, โทโสปิ โมโหปิ; อโลโภปิ อโทโสปิ อโมโหปิฯ ตํ เนสํ อุสฺสนฺนภาวํ โก นิยาเมตีติ? ปุพฺพเหตุ นิยาเมติฯ กมฺมายูหนกฺขเณเยว นานตฺตํ โหติฯ กถํ? ‘‘ยสฺส หิ กมฺมายูหนกฺขเณ โลโภ พลวา โหติ อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต โทสโมหา มนฺทา, ตสฺส มนฺโท อโลโภ โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อโทสาโมหา ปน พลวนฺโต โทสโมเห ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต ลุทฺโธ โหติ, สุขสีโล อกฺโกธโน, ปญฺญวา ปน โหติ วชิรูปมญาโณ’’ติฯ

‘ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภโทสา พลวนฺโต โหนฺติ อโลภาโทสา มนฺทา, อโมโห พลวา โมโห มนฺโท, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทุฏฺโฐ จ, ปญฺญวา ปน โหติ วชิรูปมญาโณ ทตฺตาภยตฺเถโร วิยฯ

‘ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ อิตเร มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทนฺโธ จ, สุขสีลโก ปน โหติ อกฺโกธโนฯ

‘ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ โลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ อโลภาทโย มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทุฏฺโฐ จ มูฬฺโห จฯ

‘ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ อิตเร มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อปฺปกิเลโส โหติ, ทิพฺพารมฺมณมฺปิ ทิสฺวา นิจฺจโล, ทุฏฺโฐ ปน โหติ ทนฺธปญฺโญ จาติฯ

‘ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ อิตเร มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ, สุขสีลโก จ, ทนฺโธ ปน โหติฯ

‘ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสาโมหา พลวนฺโต โหนฺติ อิตเร มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ ปญฺญวา จ, ทุฏฺโฐ จ ปน โหติ โกธโนฯ

‘ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ อโลภาทโย พลวนฺโต โหนฺติ โลภาทโย มนฺทา, โส มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร วิย อลุทฺโธ อทุฏฺโฐ ปญฺญวา จ โหตี’ติฯ

อปรมฺปิ อิมสฺมิํ ฐาเน เหตุกิตฺตนํ นาม คหิตํฯ ติเหตุกกมฺมญฺหิ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกมฺปิ วิปากํ เทติฯ ทุเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากํ น เทติ, อิตรํ เทติฯ ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ, ทุเหตุกาปิ; อเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุเกน ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ; ติเหตุกา น โหติฯ อสงฺขาริกํ กุสลํ อสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกมฺปิ วิปากํ เทติฯ สสงฺขาริกํ สสงฺขาริกมฺปิ อสงฺขาริกมฺปิ วิปากํ เทติฯ อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพาฯ ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยาเมตพฺพํฯ

อิทานิ ตสฺส ตสฺส เถรสฺส วาเท โสฬสมคฺคาทโย เวทิตพฺพาฯ ปฐมกามาวจรกุสลสทิเสน หิ ปฐมมหาวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส คพฺภาวาสโต นิกฺขมิตฺวา สํวราสํวเร ปฏฺฐเปตุํ สมตฺถภาวํ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวารสฺมิํ ‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ อาปาถมาคเต กิริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเตเยว อติกฺกมนอารมฺมณานํ ปมาณํ นตฺถิฯ กสฺมา เอวํ โหติ? อารมฺมณทุพฺพลตายฯ อยํ ตาว เอโก โมฆวาโรฯ

สเจ ปน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, กิริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต, โวฏฺฐพฺพนํ อปาเปตฺวาว อนฺตรา, จกฺขุวิญฺญาเณ วา สมฺปฏิจฺฉเน วา สนฺตีรเณ วา ฐตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โวฏฺฐพฺพนวเสน ปน ฐตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปุน ภวงฺคํ โอตรติ อิทมฺปิ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอว โหติฯ อยํ ปน วาโร ‘ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม’ติอาทีนิ วทนกาเล ลพฺภติฯ อยมฺปิ ทุติโย โมฆวาโรฯ

อปรสฺส กิริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ชวนํ ชวติฯ ชวนปริโยสาเน ปน ตทารมฺมณสฺส วาโรฯ ตสฺมิํ อนุปฺปนฺเนเยว ภวงฺคํ โอตรติฯ ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ นทิยา อาวรณํ พนฺธิตฺวา มหามาติกาภิมุเข อุทเก กเต อุทกํ คนฺตฺวา อุโภสุ ตีเรสุ เกทาเร ปูเรตฺวา อติเรกํ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ ปลายิตฺวา ปุน นทิํเยว โอตรติ, เอวเมตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ หิ นทิยํ อุทกปฺปวตฺตนกาโล วิย ภวงฺควีถิปฺปวตฺตนกาโล ฯ อาวรณพนฺธนกาโล วิย กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏนกาโลฯ มหามาติกาย อุทกปฺปวตฺตนกาโล วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺติฯ อุโภสุ ตีเรสุ เกทารปูรณํ วิย ชวนํฯ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ ปลายิตฺวา ปุน อุทกสฺส นทีโอตรณํ วิย ชวนํ ชวิตฺวา ตทารมฺมเณ อนุปฺปนฺเนเยว ปุน ภวงฺโคตรณํฯ เอวํ ภวงฺคํ โอตรณจิตฺตานมฺปิ คณนปโถ นตฺถิฯ อิทญฺจาปิ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอว โหติฯ อยํ ตติโย โมฆวาโรฯ

สเจ ปน พลวารมฺมณํ อาปาถคตํ โหติ กิริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ชวนฏฺฐาเน ปน ปฐมกามาวจรกุสลจิตฺตํ ชวนํ หุตฺวา ฉสตฺตวาเร ชวิตฺวา ตทารมฺมณสฺส วารํ เทติฯ ตทารมฺมณํ ปติฏฺฐหมานํ ตํสทิสเมว มหาวิปากจิตฺตํ ปติฏฺฐาติฯ อิทํ ทฺเว นามานิ ลภติ – ปฏิสนฺธิจิตฺตสทิสตฺตา ‘มูลภวงฺค’นฺติ จ, ยํ ชวเนน คหิตํ อารมฺมณํ ตสฺส คหิตตฺตา ‘ตทารมฺมณ’นฺติ จฯ อิมสฺมิํ ฐาเน จกฺขุวิญฺญาณํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณํ ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ คณนูปคานิ โหนฺติฯ

ยทา ปน ทุติยกุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ทุติยวิปากจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติฯ

อิทญฺจ ทฺเว นามานิ ลภติ ฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน อสทิสตฺตา ‘อาคนฺตุกภวงฺค’นฺติ จ ปุริมนเยเนว ‘ตทารมฺมณ’นฺติ จฯ อิมินา สทฺธิํ ปุริมานิ จตฺตาริ ปญฺจ โหนฺติฯ

ยทา ปน ตติยกุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ตติยวิปากจิตฺตํ ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติฯ อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว ‘อาคนฺตุกภวงฺคํ’‘ตทารมฺมณ’นฺติ จ ทฺเว นามานิ ลภติฯ อิมินา สทฺธิํ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติฯ

ยทา ปน จตุตฺถกุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ จตุตฺถวิปากจิตฺตํ ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติฯ อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว ‘อาคนฺตุกภวงฺคํ’‘ตทารมฺมณ’นฺติ จ ทฺเว นามานิ ลภติฯ อิมินา สทฺธิํ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติฯ

ยทา ปน ตสฺมิํ ทฺวาเร ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ’ อาปาถมาคจฺฉติ, ตตฺราปิ วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา ลพฺภนฺติฯ ยสฺมา ปน อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺตติ ตสฺมา ตตฺถ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํฯ จตุนฺนญฺจ อุเปกฺขาสหคตมหากุสลชวนานํ ปริโยสาเน จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตมหาวิปากจิตฺตาเนว ตทารมฺมณภาเวน ปติฏฺฐหนฺติฯ ตานิปิ วุตฺตนเยเนว ‘อาคนฺตุกภวงฺคํ’‘ตทารมฺมณ’นฺติ จ ทฺเว นามานิ ลภนฺติฯ ‘ปิฏฺฐิภวงฺคานี’ติปิ วุจฺจนฺติ เอวฯ อิติ อิมานิ ปญฺจ ปุริเมหิ สตฺตหิ สทฺธิํ ทฺวาทส โหนฺติฯ เอวํ จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส, โสตทฺวาราทีสุ ทฺวาทส ทฺวาทสาติ, สมสฏฺฐิ โหนฺติฯ เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต สมสฏฺฐิ วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ จตฺตารีติ โสฬส โหนฺติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน อมฺโพปมํ นาม คณฺหิํสุ – เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน นิทฺทายติฯ อเถกํ อมฺพปกฺกํ วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา ตสฺส กณฺณสกฺขลิํ ปุญฺฉมานํ วิย ‘ถ’นฺติ ภูมิยํ ปติฯ โส ตสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิฯ ตโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผลํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปริภุญฺชิฯ

ตตฺถ, ตสฺส ปุริสสฺส อมฺพรุกฺขมูเล นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคสมงฺคิกาโลฯ อมฺพปกฺกสฺส วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา กณฺณสกฺขลิํ ปุญฺฉมานสฺส ปตนกาโล วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโลฯ

เตน สทฺเทน ปพุทฺธกาโล วิย กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโลฯ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโลฯ หตฺถํ ปสาเรตฺวา คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโลฯ คเหตฺวา มทฺทิตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโลฯ อุปสิงฺฆิตกาโล วิย กิริยมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโล ฯ ปริภุตฺตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสํ อนุภวิตกาโลฯ อยํ อุปมา กิํ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํฯ เตน ปสาเท ฆฏฺฏิเต กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนเมว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนมตฺตกเมว, วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนมตฺตกเมว, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสนฺตีรณมตฺตกเมว, กิริยมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณววตฺถาปนมตฺตกเมว กิจฺจํฯ เอกนฺเตน ปน อารมฺมณรสํ ชวนเมว อนุภวตีติ ทีเปติฯ

เอตฺถ จ ‘ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหหิ, ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม, ตฺวํ ทสฺสนํ นาม, ตฺวํ สมฺปฏิจฺฉนํ นาม, ตฺวํ สนฺตีรณํ นาม, ตฺวํ โวฏฺฐพฺพนํ นาม, ตฺวํ ชวนํ นาม, โหหี’ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ปญฺจวิธํ นิยามํ นาม คณฺหิํสุ – พีชนิยามํ อุตุนิยามํ กมฺมนิยามํ ธมฺมนิยามํ จิตฺตนิยามนฺติฯ ตตฺถ กุลตฺถคจฺฉสฺส อุตฺตรคฺคภาโว, ทกฺขิณวลฺลิยา ทกฺขิณโต รุกฺขปริหรณํ, สูริยาวฏฺฏปุปฺผานํ สูริยาภิมุขภาโว, มาลุวลตาย รุกฺขาภิมุขคมนเมว, นาฬิเกรสฺส มตฺถเก ฉิทฺทสพฺภาโวติ เตสํ เตสํ พีชานํ ตํตํสทิสผลทานํ พีชนิยาโม นามฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย เตสํ เตสํ รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรเนว ปุปฺผผลปลฺลวคฺคหณํ อุตุนิยาโม นามฯ ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติฯ ทุเหตุกกมฺมํ ทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติ, ติเหตุกํ น เทตีติ, เอวํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ตํตํสทิสวิปากทานเมว กมฺมนิยาโม นามฯ

อปโรปิ กมฺมสริกฺขกวิปากวเสเนว กมฺมนิยาโม โหติฯ

ตสฺส ทีปนตฺถมิทํ วตฺถุํ กเถนฺติ – สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล สาวตฺถิยา ทฺวารคาโม ฌายิ ฯ ตโต ปชฺชลิตํ ติณกรฬํ อุฏฺฐหิตฺวา อากาเสน คจฺฉโต กากสฺส คีวาย ปฏิมุญฺจิฯ โส วิรวนฺโต ภูมิยํ ปติตฺวา กาลมกาสิฯ มหาสมุทฺเทปิ เอกา นาวา นิจฺจลา อฏฺฐาสิฯ เหฏฺฐา เกนจิ นิรุทฺธภาวํ อปสฺสนฺตา กาฬกณฺณิสลากํ วิจาเรสุํฯ สา นาวิกสฺเสว อุปาสิกาย หตฺเถ ปติฯ ตโต เอกิสฺสา การณา มา สพฺเพ นสฺสนฺตุ, อุทเก นํ ขิปามาติ อาหํสุฯ นาวิโก ‘น สกฺขิสฺสามิ เอตํ อุทเก อุปฺปิลวมานํ ปสฺสิตุ’นฺติ วาลิกาฆฏํ คีวายํ พนฺธาเปตฺวา ขิปาเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว นาวา ขิตฺตสโร วิย ปกฺขนฺทิฯ เอโก ภิกฺขุ เลเณ วสติฯ มหนฺตํ ปพฺพตกูฏํ ปติตฺวา ทฺวารํ ปิทหิฯ ตํ สตฺตเม ทิวเส สยเมว อปคตํฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เชตวเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ เอกปฺปหาเรเนว อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘น เอตํ อญฺเญหิ กตํ, เตหิ กตกมฺมเมว ต’นฺติ อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –

กาโก ปุริมตฺตภาเว มนุสฺโส หุตฺวา เอกํ ทุฏฺฐโคณํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต คีวาย ปลาลเวณิํ พนฺธิตฺวา อคฺคิํ อทาสิฯ โคโณ เตเนว มโตฯ อิทานิ ตํ กมฺมํ เอตสฺส อากาเสน คจฺฉโตปิ น มุจฺจิตุํ อทาสิฯ สาปิ อิตฺถี ปุริมตฺตภาเว เอกา อิตฺถีเยวฯ เอโก กุกฺกุโร ตาย ปริจิโต หุตฺวา อรญฺญํ คจฺฉนฺติยา สทฺธิํ คจฺฉติ, สทฺธิเมวาคจฺฉติฯ มนุสฺสา ‘นิกฺขนฺโต อิทานิ อมฺหากํ สุนขลุทฺทโก’ติ อุปฺปณฺเฑนฺติฯ สา เตน อฏฺฏียมานา กุกฺกุรํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วาลิกาฆฏํ คีวาย พนฺธิตฺวา อุทเก ขิปิฯ ตํ กมฺมํ ตสฺสา สมุทฺทมชฺเฌ มุจฺจิตุํ นาทาสิฯ โสปิ ภิกฺขุ ปุริมตฺตภาเว โคปาลโก หุตฺวา พิลํ ปวิฏฺฐาย โคธาย สาขาภงฺคมุฏฺฐิยา ทฺวารํ ถเกสิฯ ตโต สตฺตเม ทิวเส สยํ อาคนฺตฺวา วิวริฯ โคธา กมฺปมานา นิกฺขมิฯ กรุณาย ตํ น มาเรสิฯ ตํ กมฺมํ ตสฺส ปพฺพตนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส มุจฺจิตุํ นาทาสีติฯ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ,

น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;

น วิชฺชเต โส ชคติปฺปเทโส,

ยตฺถฏฺฐิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติฯ (ธ. ป. 127);

อยมฺปิ กมฺมนิยาโมเยว นามฯ อญฺญานิปิ เอวรูปานิ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ

โพธิสตฺตานํ ปน ปฏิสนฺธิคฺคหเณ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน, อภิสมฺโพธิยํ ตถาคตสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน, อายุสงฺขารสฺส โอสฺสชฺชเน, ปรินิพฺพาเน จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนํ ธมฺมนิยาโม นามฯ

อารมฺมเณน ปน ปสาเท ฆฏฺฏิเต ‘ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม โหหิ…เป.… ตฺวํ ชวนํ นาม โหหี’ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ, อตฺตโน อตฺตโน ปน ธมฺมตาย เอว อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาลโต ปฏฺฐาย กิริยมโนธาตุจิตฺตํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาเธติ, กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาเธติ, ชวนํ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ อยํ จิตฺตนิยาโม นามฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ

สสงฺขาริกติเหตุกกุสเลนาปิ อุเปกฺขาสหคเตหิ อสงฺขาริกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตหิปิ กมฺเม อายูหิเต ตํสทิสวิปากจิตฺเตหิ อาทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโยฯ อุเปกฺขาสหคตทฺวเย ปน ปฐมํ ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน’ ปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา ‘อิฏฺฐารมฺมณวเสน’ ทสฺเสตพฺพาฯ

เอวมฺปิ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร ทฺวาทส ทฺวาทส หุตฺวา สมสฏฺฐิ โหนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ

อิมสฺมิํ ฐาเน ปญฺจอุจฺฉุนาฬิยนฺโตปมํ นาม คณฺหิํสุฯ อุจฺฉุปีฬนสมเย กิร เอกสฺมา คามา เอกาทส ยนฺตวาหา นิกฺขมิตฺวา เอกํ อุจฺฉุวาฏํ ทิสฺวา ตสฺส ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา อุจฺฉุสามิกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ยนฺตวาหา มย’นฺติ อาโรเจสุํฯ โส ‘อหํ ตุมฺเหเยว ปริเยสามี’ติ อุจฺฉุสาลํ เต คเหตฺวา อคมาสิฯ เต ตตฺถ นาฬิยนฺตํ สชฺเชตฺวา ‘มยํ เอกาทส ชนา, อปรมฺปิ เอกํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, เวตเนน คณฺหถา’ติ อาหํสุฯ อุจฺฉุสามิโก ‘อหเมว สหาโย ภวิสฺสามี’ติ อุจฺฉูนํ สาลํ ปูราเปตฺวา เตสํ สหาโย อโหสิฯ

เต อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจานิ กตฺวา, ผาณิตปาจเกน อุจฺฉุรเส ปกฺเก, คุฬพนฺธเกน พทฺเธ, อุจฺฉุสามิเกน ตุลยิตฺวา ภาเคสุ ทินฺเนสุ, อตฺตโน อตฺตโน ภาคํ อาทาย อุจฺฉุสาลํ สามิกสฺส ปฏิจฺฉาเปตฺวา, เอเตเนว อุปาเยน อปราสุปิ จตูสุ สาลาสุ กมฺมํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ตตฺถ ปญฺจ ยนฺตสาลา วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺฐพฺพาฯ ปญฺจ อุจฺฉุวาฏา วิย ปญฺจ อารมฺมณานิฯ เอกาทส วิจรณกยนฺตวาหา วิย เอกาทส วิปากจิตฺตานิฯ ปญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโน วิย ปญฺจวิญฺญาณานิฯ ปฐมกสาลายํ สามิเกน สทฺธิํ ทฺวาทสนฺนํ ชนานํ เอกโตว หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโลฯ สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํฯ ทุติย ตติย จตุตฺถ ปญฺจมสาลาย ทฺวาทสนฺนํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ กายวิญฺญาเณน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา กายทฺวาเร โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโลฯ สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนกาโล วิย กายวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหตีติ วาโร กถิโตฯ ยา ปน เตน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ, สา ปฏิจฺฉนฺนาว หุตฺวา คตาฯ

อิทานิ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร กเถตพฺโพฯ ทุเหตุเกน หิ โสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ตํสทิเสเนว ทุเหตุกวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุตฺตนเยเนว จกฺขุทฺวาเร ‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ อาปาถมาคเต ตโย โมฆวาราฯ ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกชวนาวสาเน ตํสทิสเมว มูลภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํฯ สสงฺขาริกชวนาวสาเน ตํสทิสเมว อาคนฺตุกภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํฯ ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อวสาเน ตาทิสาเนว ทฺเว ตทารมฺมณานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อิธ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร อฏฺฐ อฏฺฐ กตฺวา สมจตฺตาลีส จิตฺตานิฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร อฏฺฐ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ จตฺตารีติ ทฺวาทส โหนฺติฯ

เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อมฺโพปมปญฺจนิยามกถา ปากติกา เอวฯ ทุเหตุกเสสจิตฺตตฺตยสทิสวิปาเกน คหิตปฏิสนฺธิเกปิ เอเสว นโยฯ ยนฺตวาโหปมาย ปเนตฺถ สตฺต ยนฺตวาหาฯ เตหิ ตตฺถ ยนฺเต นาม สชฺชิเต สาลาสามิกํ อฏฺฐมํ กตฺวา วุตฺตนยานุสาเรน โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอตฺตาวตา ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร กถิโตฯ

อิทานิ อเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติ – จตุนฺนญฺหิ ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺญตเรน กมฺเม อายูหิเต กุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสาติ น วตฺตพฺพาฯ กมฺมญฺหิ ทุเหตุกํ ปฏิสนฺธิ อเหตุกาฯ ตสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ อาปาถมาคเต ปุริมนเยเนว ตโย โมฆวารา เวทิตพฺพาฯ จตุนฺนํ ปน ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺญตรชวนสฺส ปริโยสาเน อเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณภาเวน ปติฏฺฐาติฯ ตํ ‘มูลภวงฺคํ’‘ตทารมฺมณ’นฺติ ทฺเว นามานิ ลภติฯ เอวเมตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ สมฺปฏิจฺฉนํ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ เตสุ เอกํ คเหตฺวา คณนูปคานิ ตีเณว โหนฺติฯ

‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ ปน สนฺตีรณมฺปิ ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสสหคตเมวฯ เตสุ เอกํ คเหตฺวา ปุริมานิ ตีณิ จตฺตาริ โหนฺติฯ เอวํ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต วีสติ วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร จตฺตาริ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ จตฺตารีติ อฏฺฐ โหนฺติฯ อิทํ ‘อเหตุกฏฺฐกํ’ นามฯ อิทํ มนุสฺสโลเกน คหิตํฯ

จตูสุ ปน อปาเยสุ ปวตฺเต ลพฺภติฯ ยทา หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นิรเย ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกาย นิสินฺโน เนรยิกานํ ธมฺมกถํ กเถสิ, ตทา เตสํ เถรํ ปสฺสนฺตานํ กุสลวิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

สทฺทํ สุณนฺตานํ โสตวิญฺญาณํ, จนฺทนวเน ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา คตสฺส จีวรคนฺธฆายนกาเล ฆานวิญฺญาณํ, นิรยคฺคิํ นิพฺพาเปตุํ เทวํ วสฺสาเปตฺวา ปานียทานกาเล ชิวฺหาวิญฺญาณํ, มนฺทมนฺทวาตสมุฏฺฐาปนกาเล กายวิญฺญาณนฺติ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ , เอกํ สมฺปฏิจฺฉนํ, ทฺเว สนฺตีรณานีติ อเหตุกฏฺฐกํ ลพฺภติ ฯ นาคสุปณฺณเวมานิกเปตานมฺปิ อกุสเลน ปฏิสนฺธิ โหติฯ ปวตฺเต กุสลํ วิปจฺจติฯ ตถา จกฺกวตฺติโน มงฺคลหตฺถิอสฺสาทีนํฯ อยํ ตาว ‘อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ’ กุสลชวนวเสน กถามคฺโคฯ

‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ ปน จตูสุ โสมนสฺสสหคตากุสลจิตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณํ โหติฯ ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ จตูสุ อุเปกฺขาสหคตโลภสมฺปยุตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากํ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณํ โหติฯ ยํ ปน ‘ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพ’นฺติ วุตฺตํ ตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ โทมนสฺสสหคตชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺชมานํ กิํ อุปฺปชฺชตีติ? อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

อิทํ ปน ชวนํ กุสลตฺถาย วา อกุสลตฺถาย วา โก นิยาเมตีติ? อาวชฺชนญฺเจว โวฏฺฐพฺพนญฺจฯ อาวชฺชเนน หิ โยนิโส อาวฏฺฏิเต โวฏฺฐพฺพเนน โยนิโส ววตฺถาปิเต ชวนํ อกุสลํ ภวิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํฯ อาวชฺชเนน อโยนิโส อาวฏฺฏิเต โวฏฺฐพฺพเนน อโยนิโส ววตฺถาปิเต ชวนํ กุสลํ ภวิสฺสตีติปิ อฏฺฐานเมตํฯ อุภเยน ปน โยนิโส อาวฏฺฏิเต ววตฺถาปิเต จ ชวนํ กุสลํ โหติ, อโยนิโส อกุสลนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ ปน กงฺขโต อุทฺธตสฺส จ ตทารมฺมณํ กิํ โหตีติ? อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ กงฺขตุ วา มา วา, อุทฺธโต วา โหตุ มา วา, กุสลวิปากาเหตุกโสมนสฺสจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติ, ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ ‘กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคต’นฺติ, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโต อตฺถทีปโน มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโท นามฯ โสมนสฺสสหคตสฺมิญฺหิ ชวเน ชวิเต ปญฺจ ตทารมฺมณานิ คเวสิตพฺพานีติฯ อุเปกฺขาสหคตสฺมิํ ชวเน ชวิเต ฉ คเวสิตพฺพานีติฯ

อถ ยทา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺเต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปมาเทน ปริหีนชฺฌานสฺส ‘ปณีตธมฺโม เม นฏฺโฐ’ติ ปจฺจเวกฺขโต วิปฺปฏิสารวเสน โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตทา กิํ อุปฺปชฺชติ? ‘โสมนสฺสานนฺตรญฺหิ โทมนสฺสํ โทมนสฺสานนฺตรญฺจ โสมนสฺสํ’ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธํฯ มหคฺคตธมฺมํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทารมฺมณมฺปิ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ? กุสลวิปากา วา อกุสลวิปากา วา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺชติ , กิมสฺสา อาวชฺชนนฺติ? ‘ภวงฺคาวชฺชนานํ วิย นตฺถสฺสา อาวชฺชนกิจฺจ’นฺติฯ ‘เอตานิ ตาว อตฺตโน นินฺนตฺตา จ จิณฺณตฺตา จ สมุทาจารตฺตา จ อุปฺปชฺชนฺตุ, อยํ กถํ อุปฺปชฺชตี’ติ? ‘ยถา นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส ผลสมาปตฺติจิตฺตํ, อริยมคฺคจิตฺตํ, มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานิ, เอวํ อสนฺเตปิ อาวชฺชเน, นินฺนจิณฺณสมุทาจารภาเวน อุปฺปชฺชติฯ วินา หิ อาวชฺชเนน จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, อารมฺมเณน ปน วินา นุปฺปชฺชตี’ติฯ ‘อถ กิมสฺสารมฺมณ’นฺติ? ‘รูปาทีสุ ปริตฺตธมฺเมสุ อญฺญตรํฯ เอเตสุ หิ ยเทว ตสฺมิํ สมเย อาปาถมาคตํ โหติ, ตํ อารพฺภ เอตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’ติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย วุตฺโต –

สุตฺตํ โทวาริโก จ, คามิลฺโล อมฺโพ โกลิยเกน จ;

ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปี จ, วิสยคฺคาโห จ อุปนิสฺสยมตฺถโสติฯ

ตตฺถ ‘สุตฺต’นฺติ, เอโก ปนฺถมกฺกฏโก ปญฺจสุ ทิสาสุ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา ชาลํ กตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชติฯ ปฐมทิสาย ปสาริตสุตฺเต ปาณเกน วา ปฏงฺเคน วา มกฺขิกาย วา ปหเฏ นิปนฺนฏฺฐานโต จลิตฺวา นิกฺขมิตฺวา สุตฺตานุสาเรน คนฺตฺวา ตสฺส ยูสํ ปิวิตฺวา ปุนอาคนฺตฺวา ตตฺเถว นิปชฺชติฯ ทุติยทิสาทีสุ ปหฏกาเลปิ เอวเมว กโรติฯ

ตตฺถ ปญฺจสุ ทิสาสุ ปสาริตสุตฺตํ วิย ปญฺจปสาทาฯ มชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏโก วิย จิตฺตํฯ ปาณกาทีหิ สุตฺตฆฏฺฏนกาโล วิย อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโลฯ มชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏกสฺส จลนํ วิย ปสาทฆฏฺฏนกํ อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโลฯ สุตฺตานุสาเรน คมนกาโล วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺติฯ

สีเส วิชฺฌิตฺวา ยูสปิวนํ วิย ชวนสฺส อารมฺมเณ ชวิตกาโลฯ ปุนอาคนฺตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชนํ วิย จิตฺตสฺส หทยวตฺถุเมว นิสฺสาย ปวตฺตนํฯ

อิทํ โอปมฺมํ กิํ ทีเปติ? อารมฺมเณน ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปสาทวตฺถุกจิตฺตโต หทยรูปวตฺถุกจิตฺตํ ปฐมตรํ อุปฺปชฺชตีติ ทีเปติฯ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาถมาคจฺฉตีติปิฯ

‘โทวาริโก’ติ , เอโก ราชา สยนคโต นิทฺทายติฯ ตสฺส ปริจารโก ปาเท ปริมชฺชนฺโต นิสีทิฯ พธิรโทวาริโก ทฺวาเร ฐิโตฯ ตโย ปฏิหารา ปฏิปาฏิยา ฐิตาฯ อเถโก ปจฺจนฺตวาสี มนุสฺโส ปณฺณาการํ อาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวารํ อาโกเฏสิฯ พธิรโทวาริโก สทฺทํ น สุณาติฯ ปาทปริมชฺชโก สญฺญํ อทาสิฯ ตาย สญฺญาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ปสฺสิฯ ปฐมปฏิหาโร ปณฺณาการํ คเหตฺวา ทุติยสฺส อทาสิ, ทุติโย ตติยสฺส, ตติโย รญฺโญฯ ราชา ปริภุญฺชิฯ

ตตฺถ โส ราชา วิย ชวนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาทปริมชฺชโก วิย อาวชฺชนํฯ พธิรโทวาริโก วิย จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตโย ปฏิหารา วิย สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ ตีณิ วีถิจิตฺตานิฯ ปจฺจนฺตวาสิโน ปณฺณาการํ อาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวาราโกฏนํ วิย อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนํฯ ปาทปริมชฺชเกน สญฺญาย ทินฺนกาโล วิย กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโลฯ เตน ทินฺนสญฺญาย พธิรโทวาริกสฺส ทฺวารวิวรณกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโลฯ ปฐมปฏิหาเรน ปณฺณาการสฺส คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโลฯ ปฐเมน ทุติยสฺส ทินฺนกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโลฯ ทุติเยน ตติยสฺส ทินฺนกาโล วิย กิริยมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโลฯ ตติเยน รญฺโญ ทินฺนกาโล วิย โวฏฺฐพฺพเนน ชวนสฺส นิยฺยาทิตกาโลฯ รญฺโญ ปริโภคกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนกาโลฯ

อิทํ โอปมฺมํ กิํ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏมตฺตนเมว กิจฺจํ, กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนมตฺตเมว, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณววตฺถาปนมตฺตาเนว กิจฺจานิฯ เอกนฺเตน ปน ชวนเมว อารมฺมณรสํ อนุโภตีติ ทีเปติฯ

‘คามิลฺโล’ติ , สมฺพหุลา คามทารกา อนฺตรวีถิยํ ปํสุกีฬํ กีฬนฺติฯ ตตฺเถกสฺส หตฺเถ กหาปโณ ปฏิหญฺญิฯ โส ‘มยฺหํ หตฺเถ ปฏิหตํ, กิํ นุ โข เอต’นฺติ อาหฯ อเถโก ‘ปณฺฑรํ เอต’นฺติ อาหฯ อปโร สห ปํสุนา คาฬฺหํ คณฺหิฯ อญฺโญ ‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’นฺติ อาหฯ อปโร ‘กหาปโณ เอโส’ติ อาหฯ อถ นํ อาหริตฺวา มาตุ อทาสิฯ สา กมฺเม อุปเนสิฯ

ตตฺถ สมฺพหุลานํ ทารกานํ อนฺตรวีถิยํ กีฬนฺตานํ นิสินฺนกาโล วิย ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ กหาปณสฺส หตฺเถ ปฏิหตกาโล วิย อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโลฯ ‘กิํ นุ โข เอต’นฺติ วุตฺตกาโล วิย ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยมโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโลฯ ‘ปณฺฑรํ เอต’นฺติ วุตฺตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาเณน ทสฺสนกิจฺจสฺส สาธิตกาโลฯ สห ปํสุนา คาฬฺหํ คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉิตกาโลฯ ‘ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอต’นฺติ วุตฺตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโลฯ ‘เอโส กหาปโณ’ติ วุตฺตกาโล วิย กิริยมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววตฺถาปิตกาโลฯ มาตรา กมฺเม อุปนีตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ เวทิตพฺพํฯ

อิทํ โอปมฺมํ กิํ ทีเปติ? กิริยมโนธาตุ อทิสฺวาว ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, วิปากมโนธาตุ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉติ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว สนฺตีเรติ, กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว ววตฺถาเปติ, ชวนํ อทิสฺวาว อารมฺมณรสํ อนุโภติฯ เอกนฺเตน ปน จกฺขุวิญฺญาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีเปติฯ

‘อมฺโพ โกลิยเกน จา’ติ, อิทํ เหฏฺฐา วุตฺตํ อมฺโพปมญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโกปมญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปี จา’ติ, อุโภปิ กิร เต นครทฺวาเร สาลายํ นิสีทิํสุฯ ตตฺถ ปีฐสปฺปี อาห – ‘โภ อนฺธก, กสฺมา ตฺวํ อิธ สุสฺสมาโน วิจรสิ, อสุโก ปเทโส สุภิกฺโข พหฺวนฺนปาโน, กิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ น วฏฺฏตี’ติ? ‘มยฺหํ ตาว ตยา อาจิกฺขิตํ, ตุยฺหํ ปน ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ กิํ น วฏฺฏตี’ติ? ‘มยฺหํ คนฺตุํ ปาทา นตฺถี’ติฯ ‘มยฺหมฺปิ ปสฺสิตุํ จกฺขูนิ นตฺถี’ติฯ

‘ยทิ เอวํ, ตว ปาทา โหนฺตุ, มม จกฺขูนี’ติ อุโภปิ ‘สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปิํ ขนฺธํ อาโรเปสิฯ โส ตสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา วามหตฺเถนสฺส สีสํ ปริกฺขิปิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ‘อิมสฺมิํ ฐาเน มูลํ อาวริตฺวา ฐิตํ, อิมสฺมิํ ปาสาโณ, วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มุญฺจ วามํ คณฺหา’ติ มคฺคํ นิยเมตฺวา อาจิกฺขติฯ เอวํ ชจฺจนฺธสฺส ปาทา ปีฐสปฺปิสฺส จกฺขูนีติ อุโภปิ สมฺปโยเคน อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิํสุฯ

ตตฺถ ชจฺจนฺโธ วิย รูปกาโย, ปีฐสปฺปี วิย อรูปกาโยฯ ปีฐสปฺปินา วินา ชจฺจนฺธสฺส ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อนิพฺพตฺติตกาโล วิย รูปสฺส อรูเปน วินา อาทานคหณโจปนํ ปาเปตุํ อสมตฺถตาฯ ชจฺจนฺเธน วินา ปีฐสปฺปิสฺส ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อปฺปวตฺตนํ วิย ปญฺจโวกาเร รูปํ, วินา อรูปสฺส อปฺปวตฺติฯ ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปโยเคน อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตกาโล วิย รูปารูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญโยเคน สพฺพกิจฺเจสุ ปวตฺติสมฺภาโวติฯ อยํ ปญฺโห ปญฺจโวการภววเสน กถิโตฯ

‘วิสยคฺคาโห’ จาติ, จกฺขุ รูปวิสยํ คณฺหาติฯ โสตาทีนิ สทฺทาทิวิสเยฯ

‘อุปนิสฺสยมตฺถโส’ติ, ‘อุปนิสฺสยโต’ จ ‘อตฺถโต’ จฯ ตตฺถ อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺส, อาปาถคตตฺตา รูปานํ, อาโลกสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ มตสฺสาปิ จกฺขุ สมฺภินฺนํ โหติฯ ชีวโต นิรุทฺธมฺปิ, ปิตฺเตน วา เสมฺเหน วา รุหิเรน วา ปลิพุทฺธมฺปิ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ ‘สมฺภินฺนํ’ นาม โหติฯ สกฺโกนฺตํ อสมฺภินฺนํ นามฯ โสตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จกฺขุสฺมิํ ปน อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธา รูปารมฺมเณ อาปาถํ อนาคจฺฉนฺเต จกฺขุวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ ปน อาปาถํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ สนฺเตปิ กิริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเต นุปฺปชฺชติฯ อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อุปฺปชฺชมานํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธิํเยว อุปฺปชฺชติฯ อิติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ (ม. นิ. 1.306 โถกํ วิสทิสํ)ฯ

อสมฺภินฺนตฺตา โสตสฺส, อาปาถคตตฺตา สทฺทานํ, อากาสสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ ‘อากาสสนฺนิสฺสิต’นฺติ อากาสสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตนฯ น หิ ปิหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิญฺญาณํ ปวตฺตติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยถา เจตฺถ เอวํ อิโต ปเรสุปิฯ วิเสสมตฺตํ ปน วกฺขามฯ

อสมฺภินฺนตฺตา ฆานสฺส, อาปาถคตตฺตา คนฺธานํ, วาโยสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ , สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ ‘วาโยสนฺนิสฺสิต’นฺติ ฆานพิลํ วายุมฺหิ ปวิสนฺเตเยว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ อสติ นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

อสมฺภินฺนตฺตา ชิวฺหาย, อาปาถคตตฺตา รสานํ, อาโปสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ ‘อาโปสนฺนิสฺสิต’นฺติ ชิวฺหาเตมนํ อาปํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตนฯ สุกฺขชิวฺหานญฺหิ สุกฺขขาทนีเย ชิวฺหาย ฐปิเตปิ ชิวฺหาวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชเตวฯ

อสมฺภินฺนตฺตา กายสฺส, อาปาถคตตฺตา โผฏฺฐพฺพานํ, ปถวิสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ ‘ปถวิสนฺนิสฺสิต’นฺติ กายปสาทปจฺจยํ ปถวิสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น เตน วินาฯ กายทฺวารสฺมิญฺหิ พหิทฺธามหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกํ กายปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติฯ

อสมฺภินฺนตฺตา มนสฺส, อาปาถคตตฺตา ธมฺมานํ, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิฯ ตตฺถ ‘มโน’ติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ตํ นิรุทฺธมฺปิ, อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ มนฺทถามคตเมว ปวตฺตมานมฺปิ, สมฺภินฺนํ นาม โหติฯ อาวชฺชนสฺส ปน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อสมฺภินฺนํ นามฯ ‘อาปาถคตตฺตา ธมฺมาน’นฺติ ธมฺมารมฺมเณ อาปาถคเตฯ ‘วตฺถุสนฺนิสฺสิต’นฺติ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น เตน วินาฯ

อยมฺปิ ปญฺโห ปญฺจโวการภวํ สนฺธาย กถิโตฯ ‘มนสิการเหตุก’นฺติ กิริยมโนวิญฺญาณธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อยํ ตาว ‘อุปนิสฺสยมตฺถโส’ติ เอตฺถ อุปนิสฺสยวณฺณนาฯ

‘อตฺถโต’ ปน จกฺขุ ทสฺสนตฺถํ, โสตํ สวนตฺถํ, ฆานํ ฆายนตฺถํ, ชิวฺหา สายนตฺถา, กาโย ผุสนตฺโถ , มโน วิชานนตฺโถฯ ตตฺถ ทสฺสนํ อตฺโถ อสฺสฯ ตญฺหิ เตน นิปฺผาเทตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตาวตา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาเท โสฬสกมคฺโค นิฏฺฐิโต, สทฺธิํ ทฺวาทสกมคฺเคน เจว อเหตุกฏฺฐเกน จาติฯ

อิทานิ โมรวาปีวาสีมหาทตฺตตฺเถรวาเท ทฺวาทสกมคฺคกถา โหติฯ ตตฺถ สาเกตปญฺหอุสฺสทกิตฺตนเหตุกิตฺตนานิ ปากติกาเนวฯ อยํ ปน เถโร อสงฺขาริกสสงฺขาริเกสุ โทสํ ทิสฺวา ‘อสงฺขาริกํ อสงฺขาริกเมว วิปากํ เทติ, โน สสงฺขาริกํ; สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว โน อสงฺขาริก’นฺติ อาหฯ ชวเนน เจส จิตฺตนิยามํ น กเถติฯ อารมฺมเณน ปน เวทนานิยามํ กเถติฯ เตนสฺส วิปากุทฺธาเร ทฺวาทสกมคฺโค นาม ชาโตฯ ทสกมคฺโคปิ, อเหตุกฏฺฐกมฺปิ เอตฺเถว ปวิฏฺฐํฯ

ตตฺรายํ นโย – โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต ตาทิเสเนว วิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร ‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ อาปาถคเต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติฯ ตสฺส กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตาริ, กิริยโต ปญฺจาติ อิเมสํ เตรสนฺนํ จิตฺตานํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน ตทารมฺมณํ ปติฏฺฐหมานํ โสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกติเหตุกจิตฺตมฺปิ ทุเหตุกจิตฺตมฺปิ ปติฏฺฐาติฯ เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ, ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ, ปญฺจ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติฯ

อารมฺมเณน ปน เวทนํ ปริวตฺเตตฺวา กุสลโต จตุนฺนํ, อกุสลโต จตุนฺนํ, กิริยโต จตุนฺนนฺติ, ทฺวาทสนฺนํ อุเปกฺขาสหคตจิตฺตานํ อญฺญตเรน ชวิตาวสาเน อุเปกฺขาสหคตติเหตุกอสงฺขาริกวิปากมฺปิ ทุเหตุกอสงฺขาริกวิปากมฺปิ ตทารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ

เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ, อิมานิ ทฺเว ตทารมฺมณานีติ, ตีณิ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ ปุริเมหิ ปญฺจหิ สทฺธิํ อฏฺฐฯ โสตทฺวาราทีสุปิ อฏฺฐ อฏฺฐาติ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต สมจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร อฏฺฐ, โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ, ทฺวาทส โหนฺติฯ ตตฺถ ‘มูลภวงฺคตา’‘อาคนฺตุกภวงฺคตา’‘อมฺโพปมนิยามกถา’ จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

โสมนสฺสสหคตติเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขาสหคตติเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยนฺโตปมาปิ เอตฺถ ปากติกา เอวฯ เอตฺตาวตา ติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร กถิโตฯ ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร ปน ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา คโตฯ

อิทานิ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติฯ โสมนสฺสสหคตทุเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต ตาทิเสเนว วิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติฯ ทุเหตุกสฺส ปน ชวนกิริยา นตฺถิฯ ตสฺมา กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตารีติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว โสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกํ ตทารมฺมณํ โหติฯ เอวมสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ, อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ, จตฺตาริ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติฯ ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ ปน กุสลโต อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ, อกุสลโต จตุนฺนนฺติ, อฏฺฐนฺนํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว อุเปกฺขาสหคตํ อสงฺขาริกํ ตทารมฺมณํ โหติฯ เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ, อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ, ทฺเว คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติฯ ตานิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธิํ ฉฯ โสตทฺวาราทีสุปิ ฉ ฉาติ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต สมติํส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ, โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ ทส โหนฺติฯ อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกา เอวฯ ยนฺโตปมา อิธ น ลพฺภตีติ วุตฺตํฯ

โสมนสฺสสหคตทุเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขาสหคตทุเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตาวตา ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร กถิโตฯ

อเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – กุสลโต จตูหิ ญาณวิปฺปยุตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเต, กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา อุเปกฺขาสหคตาย ปฏิสนฺธิยา คหิตาย, กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธีติ น วตฺตพฺพาฯ อิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว กเถตฺวา อิฏฺเฐปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺเตปิ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อิมสฺส หิ เถรสฺส วาเท ปิณฺฑชวนํ ชวติฯ เสสา อิทํ ปน ชวนํ กุสลตฺถาย วา อกุสลตฺถาย วา โก นิยาเมตีติอาทิกถา สพฺพา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ เอตฺตาวตา โมรวาปีวาสีมหาทตฺตตฺเถรวาเท ทฺวาทสกมคฺโค นิฏฺฐิโต สทฺธิํ ทสกมคฺเคน เจว อเหตุกฏฺฐเกน จฯ

อิทานิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺคกถา โหติฯ ตตฺถ สาเกตปญฺหอุสฺสทกิตฺตนานิ ปากติกาเนวฯ เหตุกิตฺตเน ปน อยํ วิเสโสฯ ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทติฯ ทุเหตุกกมฺมํ ติเหตุกเมว น เทติ, อิตรํ เทติฯ ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ; ทุเหตุกาเหตุกา น โหติฯ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา โหติ, ติเหตุกา น โหติฯ อสงฺขาริกกมฺมํ วิปากํ อสงฺขาริกเมว เทติ, โน สสงฺขาริกํฯ สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว เทติ, โน อสงฺขาริกํฯ อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพาฯ ชวนํ ปิณฺฑชวนเมว ชวติฯ อาทิโต ปฏฺฐาย จิตฺตานิ กเถตพฺพานิฯ

ตตฺรายํ กถา – เอโก ปฐมกุสลจิตฺเตน กมฺมํ อายูหติ, ปฐมวิปากจิตฺเตเนว ปฏิสนฺธิํ คณฺหาติฯ อยํ กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธิฯ ตสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร ‘อิฏฺฐารมฺมเณ’ อาปาถคเต วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติฯ

อถสฺส เหฏฺฐา วุตฺตานํ เตรสนฺนํ โสมนสฺสสหคตชวนานํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน ปฐมวิปากจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติฯ ตํ ‘มูลภวงฺคํ’ ‘ตทารมฺมณ’นฺติ ทฺเว นามานิ ลภติฯ เอวมสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ, อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ, จตฺตาริ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติฯ ‘อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ’ เหฏฺฐา วุตฺตานํเยว ทฺวาทสนฺนํ อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน อุเปกฺขาสหคตํ ติเหตุกํ อสงฺขาริกจิตฺตํ ตทารมฺมณตาย ปวตฺตติฯ ตํ ‘อาคนฺตุกภวงฺคํ’‘ตทารมฺมณ’นฺติ ทฺเว นามานิ ลภติฯ เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ ทฺเว คณนูปคจิตฺตานิฯ ตานิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธิํ ฉ โหนฺติฯ เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ สมติํส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ, โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ ทส โหนฺติฯ อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเยวฯ

ทุติยตติยจตุตฺถกุสลจิตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอตฺตกาเนว วิปากจิตฺตานิ โหนฺติฯ จตูหิ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิ อายูหิเตปิ เอเสว นโยฯ อิธ ปน ปฐมํ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ ทสฺเสตพฺพํฯ ปจฺฉา อิฏฺฐารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพาฯ อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกา เอวฯ ยนฺโตปมา น ลพฺภติฯ ‘กุสลโต ปน จตุนฺนํ ญาณวิปฺปยุตฺตานํ อญฺญตเรน กมฺเม อายูหิเต’ติ อิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา อเหตุกฏฺฐกํ กเถตพฺพํฯ เอตฺตาวตา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺโค นิฏฺฐิโต โหติ, สทฺธิํ อเหตุกฏฺฐเกนาติฯ

อิเมสํ ปน ติณฺณํ เถรานํ กตรสฺส วาโท คเหตพฺโพติ? น กสฺสจิ เอกํเสนฯ สพฺเพสํ ปน วาเทสุ ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ ปฐมวาทสฺมิญฺหิ สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ ปจฺจยเภทโต อธิปฺเปตํฯ เตเนตฺถ , อสงฺขาริกกุสลสฺส ทุพฺพลปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกวิปากํ, สสงฺขาริกกุสลสฺส พลวปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกวิปากญฺจ คเหตฺวา, ลพฺภมานานิปิ กิริยชวนานิ ปหาย, กุสลชวเนน ตทารมฺมณํ อารมฺมเณน จ เวทนํ นิยาเมตฺวา, เสกฺขปุถุชฺชนวเสน โสฬสกมคฺโค กถิโตฯ ยํ ปเนตฺถ อกุสลชวนาวสาเน อเหตุกวิปากเมว ตทารมฺมณํ ทสฺสิตํ, ตํ อิตเรสุ น ทสฺสิตเมวฯ ตสฺมา ตํ ตตฺถ เตสุ วุตฺตํ สเหตุกวิปากญฺจ, เอตฺถาปิ สพฺพมิทํ ลพฺภเตวฯ

ตตฺรายํ นโย – ยทา หิ กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณสทิสเมว, อกุสลาวสาเน สเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตํฯ ยทา นิรนฺตรํ อกุสลเมว ตทา อเหตุกํฯ เอวํ ตาว ปฐมวาเท ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ

ทุติยวาเท ปน กุสลโต สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํฯ เตเนตฺถ อสงฺขาริกกุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกกุสลสฺส จ สสงฺขาริกเมว คเหตฺวา, ชวเนน ตทารมฺมณนิยามํ อกตฺวา, สพฺเพสมฺปิ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปตฺติรโห ปิณฺฑชวนวเสเนว ทฺวาทสกมคฺโค กถิโตฯ ติเหตุกชวนาวสาเน ปเนตฺถ ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตํฯ ทุเหตุกชวนาวสาเน ทุเหตุกํ, อเหตุกชวนาวสาเน อเหตุกํ ภาเชตฺวา ปน น วุตฺตํฯ เอวํ ทุติยวาเท ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ

ตติยวาเทปิ กุสลโตว อสงฺขารสสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํฯ ‘ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทตี’ติ ปน วจนโต อสงฺขาริกติเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส อสงฺขาริกทุเหตุเกนปิ ตทารมฺมเณน ภวิตพฺพํฯ ตํ อทสฺเสตฺวา เหตุสทิสเมว ตทารมฺมณํ ทสฺสิตํฯ ตํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา น ยุชฺชติฯ เกวลํ ทสกมคฺควิภาวนตฺถเมว วุตฺตํฯ อิตรมฺปิ ปน ลพฺภเตวฯ เอวํ ตติยวาเทปิ ยุตฺตํ คเหตพฺพํฯ อยญฺจ สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส วิปากํ สนฺธาย ตทารมฺมณกถาฯ ‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ (ปฏฺฐา. 3.1.102) วจนโต ปน นานากมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ สเหตุกวิปากํ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส อุปฺปตฺติวิธานํ มหาปกรเณ อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

กามาวจรกุสลวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถา

[499] อิทานิ รูปาวจราทิวิปากํ ทสฺเสตุํ ปุน กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยสฺมา กามาวจรวิปากํ อตฺตโน กุสเลน สทิสมฺปิ โหติ, อสทิสมฺปิ, ตสฺมา น ตํ กุสลานุคติกํ กตฺวา ภาชิตํฯ รูปาวจรารูปาวจรวิปากํ ปน ยถา หตฺถิอสฺสปพฺพตาทีนํ ฉายา หตฺถิอาทิสทิสาว โหนฺติ, ตถา อตฺตโน กุสลสทิสเมว โหตีติ กุสลานุคติกํ กตฺวา ภาชิตํฯ กามาวจรกมฺมญฺจ ยทา กทาจิ วิปากํ เทติ, รูปาวจรารูปาวจรํ ปน อนนฺตราเยน, ทุติยสฺมิํเยว อตฺตภาเว, วิปากํ เทตีติปิ กุสลานุคติกเมว กตฺวา ภาชิตํฯ เสสํ กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ปฏิปทาทิเภโท จ หีนปณีตมชฺฌิมภาโว จ เอเตสุ ฌานาคมนโต เวทิตพฺโพฯ ฉนฺทาทีนํ ปน อญฺญตรํ ธุรํ กตฺวา อนุปฺปาทนียตฺตา นิรธิปติกาเนว เอตานีติฯ

รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถา นิฏฺฐิตาฯ

โลกุตฺตรวิปากกถา

[505] โลกุตฺตรวิปากมฺปิ กุสลสทิสตฺตา กุสลานุคติกเมว กตฺวา ภาชิตํฯ ยสฺมา ปน เตภูมกกุสลํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏํ อาจินาติ วฑฺเฒติ, ตสฺมา ตตฺถ กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ วุตฺตํฯ โลกุตฺตรํ ปน เตน อาจิตมฺปิ อปจินาติ, สยมฺปิ จุติปฏิสนฺธิวเสน น อาจินาติ, เตเนตฺถ ‘กตตฺตา อุปจิตตฺตา’ติ อวตฺวา กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ วุตฺตํฯ

สุญฺญตนฺติอาทีสุ ‘มคฺโค’ ตาว ‘อาคมนโต สคุณโต อารมฺมณโตติ ตีหิ การเณหิ นามํ ลภตี’ติ, อิทํ เหฏฺฐา กุสลาธิกาเร วิตฺถาริตํฯ ตตฺถ สุตฺตนฺติกปริยาเยน สคุณโตปิ อารมฺมณโตปิ นามํ ลภติฯ ปริยายเทสนา เหสาฯ อภิธมฺมกถา ปน นิปฺปริยายเทสนาฯ ตสฺมา อิธ สคุณโต วา อารมฺมณโต วา นามํ น ลภติ, อาคมนโตว ลภติฯ อาคมนเมว หิ ธุรํฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนนฺติฯ

ตตฺถ มคฺคสฺส อาคตฏฺฐาเน วิปสฺสนาคมนํ ธุรํ, ผลสฺส อาคตฏฺฐาเน มคฺคาคมนํ ธุรนฺติ, อิทมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ เตสุ อิทํ ผลสฺส อาคตฏฺฐานํ, ตสฺมา อิธ มคฺคาคมนํ ธุรนฺติ เวทิตพฺพํฯ โส ปเนส มคฺโค อาคมนโต ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ ลภิตฺวา สคุณโต จ อารมฺมณโต จ ‘อนิมิตฺโต’‘อปฺปณิหิโต’ติปิ วุจฺจติฯ ตสฺมา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ตีณิ นามานิ เทติฯ กถํ? อยญฺหิ สุทฺธาคมนวเสเนว ลทฺธนาโม ‘สุญฺญตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘สุญฺญต’นฺติ นามํ อกาสิฯ ‘สุญฺญตอนิมิตฺตมคฺโค’ สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามํ ททมาโน ‘อนิมิตฺต’นฺติ นามํ อกาสิฯ